Czym jest zachowek?

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego mającą na celu ochronę interesów członków rodziny spadkodawcy, którzy mają moralne umocowanie do uzyskania korzyści określonych rozmiarów z jego majątku. Ma to miejsce np. gdy spadkodawca za życia rozdysponował majątkiem w drodze darowizn lub sporządził testament w taki sposób, że najbliżsi spadkodawcy nie otrzymali należnej im części spadku (zachowku).

Zachowek ogranicza zatem swobodę spadkodawcy rozumianą jako swobodę decydowania o losach swego majątku w taki sposób, że wyrażona przez niego wola podlega działaniu prawnych mechanizmów korygujących, prowadzących do nieco innego rozłożenia praw i obowiązków pomiędzy osobami najbliższymi. 

Dlatego w prawie polskim określone osoby bliskie, które nie otrzymały należnej im korzyści, nabywają względem spadkobierców, zapisobierców windykacyjnych lub obdarowanych roszczenie o zachowek wynikające z prawa do zachowku, które należy do praw względnych.

Roszczenie to ma charakter włącznie pieniężny, zatem nie umożliwia uprawnionemu dojścia do dziedziczenia po spadkodawcy, natomiast realizuje jego prawo w postaci oznaczonej kwoty pieniężnej. Jest to uprawnienie powstałe z mocy prawa, jednak spadkodawca może pozbawić osobę uprawnioną w drodze wydziedziczenia (art. 1008 kc). 

Wierzytelność z tytułu zachowku jest zbywalna i może podlegać dziedziczeniu (art. 1002 kc). Z kolei obowiązek zapłaty zachowku kwalifikowany jest jako dług spadkowy (art. 922 § 3 kc).

Kto jest uprawniony z tytułu zachowku ?

Istnieją trzy kategorie osób uprawnionych do zachowku po spadkodawcy: 

- zstępni, 

- małżonek,

- rodzice,

 jeśli „byliby powołani do spadku z ustawy”. 

Ocena ziszczenia tej przesłanki musi zatem następować na gruncie konkretnego stanu faktycznego.  Zachowek nie będzie jednak przysługiwał osobom wydziedziczonym (art. 1008 kc), osobom, które są wyłączone od dziedziczenia, tak jakby nie dożyły otwarcia spadku (art. 928 § 2 kc, art. 1020 kc, 1049 § 2 kc), małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia orzeczeniem sądu (art. 940), a także temu, kto zrzekł się prawa do zachowku (art. 1048 kc). Krąg podmiotów uprawnionych do zachowku jest zamknięty, zatem zachowek nie przysługuje rodzeństwu, zstępnym rodzeństwa, dziadkom, zstępnym dziadków ani pasierbowi.

Sformułowanie określające uprawnionych do zachowku jako tych, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, ma na celu doprecyzowanie, które osoby spośród wymienionych w art. 991 § 1, nabywają w konkretnym stanie faktycznym roszczenie o zachowek. 

Roszczenie o zachowek przysługuje uprawnionemu w przypadku dziedziczenia zarówno testamentowego, jak i ustawowego. Spadkobierca ustawowy może realizować roszczenie o zachowek względem pozostałych spadkobierców ustawowych, a subsydiarnie względem obdarowanych, jeśli wskutek poczynionych przez spadkodawcę darowizn majątek spadkowy, który przypadł spadkobiercom ustawowym, jest pozbawiony aktywów lub ich wartość jest niewielka w porównaniu z wartością darowizn.

Jak oblicza się wysokość zachowku?

Obliczanie wysokości zachowku następuje w kilku krokach. W pierwszym z nich, ustala się wysokość ułamka będącego podstawą obliczania zachowku na podstawie przepisów art. 991 § 1 kc i art. 992 kc. W drugim etapie ustala się tzw. substrat zachowku (art. 993–995 kc), a następnie otrzymaną wartość mnoży się przez ułamek otrzymany w pierwszym etapie obliczeń, otrzymując kwotę zachowku. Kwota ta nie musi być ostateczną, gdyż w etapie trzecim należy ją pomniejszyć o uzyskane przez uprawnionego do zachowku korzyści, które wg ustawy należy zaliczyć na należny zachowek (art. 991 § 2 kc, art. 996 kc, 997 kc). Dla każdego z uprawnionego trzeba zatem przeprowadzić osobne obliczenie - ułamek oraz substrat zachowku mogą mieć inne wartości co może dać finalnie różne wyniki. 

Jak obliczyć ułamek będący podstawą obliczania zachowku?

W pierwszej kolejności musimy  ustalić ułamek odzwierciedlający udział, jaki przypadłby uprawnionemu w dziedziczeniu ustawowym przy zastosowaniu przepisów z art. 931 i n kc, z uwzględnieniem reguły z art. 992 kc, następnie ułamek wskazany w treści art. 991 § 1 kc, który co do zasady wynosi 1/2, a wyjątkowo – 2/3. Wyższy zachowek, dzięki zastosowaniu w toku obliczeń ułamka 2/3, przysługuje uprawnionemu, który jest trwale niezdolny do pracy, oraz uprawnionemu zstępnemu, który jest małoletni, co stanowi przejaw alimentacyjnej funkcji zachowku. 

Stan całkowitej trwałej niezdolności do pracy sąd ocenia na moment otwarcia spadku. Zstępny otrzymuje także podwyższony zachowek, jeśli był małoletni w chwili otwarcia spadku, późniejsze osiągnięcie pełnoletności nie ma wpływu na wysokość należnego mu zachowku.

Kiedy uprawniony nie otrzyma należnego mu zachowku?

Pozbawienie osoby uprawnionej prawa do zachowku z powodu jej nagannego postępowania możliwe jest gdy spadkodawca wydziedziczy uprawnionego lub gdy osoba zainteresowana – będzie dochodziła uznania przez sąd za niegodnego osoby uprawnionej do zachowku.

W doktrynie prawa toczy się dyskusja co do tego czy możliwe jest pozbawienie prawa do zachowku osoby, która w określonych okolicznościach nadużywa prawa podmiotowego tj. na podstawie art. 5 kc.

Wątpliwości dotyczą nie tylko tego czy roszczenie o zachowek pod kątem nadużycia prawa podmiotowego jest dopuszczalne, ale jeśli tak to także co do tego, czy dopuszczalne jest oddalenie całości roszczenia, czy taż tylko jego części tj. zmniejszenia jego wysokości. Należy jednak zauważyć, iż pomimo sporów w tej materii za dopuszczalnością oceny pod kątem nadużycia prawa podmiotowego opowiedział się w Sąd Najwyższy, a także możemy znaleźć zastosowanie tej instytucji w licznych orzeczeniach sądów powszechnych.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z 27.08.2020 r., V CSK 173/20 przypomniał wcześniejsze orzecznictwo w tym zakresie wskazując, że Dominuje pogląd, że zastosowanie art. 5 k.c. nie jest wykluczone także do spadkowych praw podmiotowych. Ocena sądu czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Pozbawienie osoby uprawnionej zachowku na mocy art. 5 k.c. może nastąpić jedynie w sytuacjach wyjątkowych, a zatem również nie objętych treścią art. 928 i 1008 k.c.; możliwe jest to również z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego w stosunku do spadkodawcy, jak również w stosunku do zobowiązanego do wypłaty zachowku (por.m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, OSNCP 1982, Nr 4, poz. 48 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 r., IV CKN 250/00, niepubl., z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, Państwo i Prawo 2005, nr 6, str. 116, z dnia 16 czerwca 2016 r., V CSK 625/15, OSNC 2017, Nr 4, poz. 45 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012 r., I CSK 75/12, Glosa 2013, nr 2, str. 82).

Zastosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego z całą pewnością wprowadza elastyczność prawną poprzez miarkowanie zachowku, przez co jest możliwość dostosowania poziomu ochrony spadkobierców wynikających z przepisów prawa spadkowego do okoliczności konkretnego przypadku, obejmujących także ocenę etyczną postępowania uprawnionego. Oznacza to, że istnieją takie sytuacje, takie stany faktyczne, które uzasadnią odpowiednie zmniejszenie kwoty zachowku.

Jeśli potrzebujesz pomocy prawnej w sprawach spadkowych zachęcam do kontaktu.

adw. Marcin Smoleń

kontakt: tel. 696 161 665

e-mail: marcin@adwokatsmolen.pl

https://www.adwokatsmolen.pl/kontakt

Tekst powstał na bazie:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm.).

Postanowienie SN z 27.08.2020 r., V CSK 173/20.

A. Sylwestrzak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, LEX/el. 2024, art. 991.